یکی از مراکز هنری که طی چندسال اخیر خیلی مورد توجه و بازدید واقع شده و به مرور به کاربری اصلی خود نزدیک شده است، موزه هنرهای معاصر تهران می‌باشد که بخش عظیمی از جذابیت آن، به بنای ماندگار آن مرتبط است.

موزه‌ی هنرهای معاصر تهران در سال 1356 افتتاح‌ شده و  از معدود موزه‌های تهران است که از ابتدا به‌عنوان موزه طراحی‌شده و ساختمان آن متناسب با کاربرد موزه‌ای است. معماری این موزه با طراحی کامران دیبا از معماری سنتی ایرانی، مفاهیم فلسفی و عناصر مدرن الهام گرفته‌شده ‌است. درحالی‌که نمای بیرونی موزه‌ متأثر از بادگیرهای سنتی ایران است، طراحی داخلی آن، موزه‌ی گوگنهایم نیویورک را به یاد می‌آورد. مجسمه‌هایی از هنرمندان بزرگ ایرانی و جهانی در حیاط و باغ کناری آن قرارگرفته است.

موزهٔ هنرهای معاصر تهران شامل جامع‌ترین و مهم ترین گنجینه‌های هنر مدرن در خارج از اروپا و آمریکای شمالی و مالک یکی از ۵ تا ۱۰ مجموعهٔ مهم هنر نوگرا در دنیاست. این موزه دارای کارهای مهمی از جنبش‌های هیجان‌نمایی انتزاعی، پاپ آرت، مینی‌مالیسم، مفهومی، و فوتورئالیسم است. در گنجینهٔ دائمی موزه بیش از ۳۰۰۰ اثر ارزشمند از نخبگان هنرهای تجسمی نگهداری می‌شود که نزدیک به ۴۰۰ عدد از آن‌ها، دارای ارزش استثنایی هستند. از جمله آثار مهم موزه، می‌توان به کارهای شاخصی از گوگَن، رُنوار، پیکاسو، ماگریت، ارنست، پولاک، وارهول، لُویت، و جاکومتی اشاره کرد. موزهٔ هنرهای معاصر تهران همچنین مالک مجموعهٔ بسیار مهم و جامعی از هنر نوگرا و معاصر ایران است.

موزه هنرهای معاصر شهرت جهانی اش را مدیون معماری زیبا و مجذوب کننده و از آن مهم تر کلکسیون کم نظیر آثار هنری اش است. بنابراین تعبیر “بزرگ ترین کلکسیون هنر مدرن غرب در خارج از جهان غرب” برای این مجموعه، مبالغه آمیز به نظر نمی رسد. در این میان به ده اثر برتر و استثنائی از میان انبوه آثار شاخص این مجموعه اشاره می کنیم.

انتخاب اول اثری است که متاسفانه اکنون دیگر به این مجموعه تعلق ندارد. تابلوی زن شماره 3 اثر ویلم دکونینگ که یکی از مطرح ترین آثار جنبش اکسپرسیونیسم انتزاعی است که پس از معاوضه پر سر و صدای آن با 118 برگ از شاهنامه طهماسبی در سال 1933، در یک حراج اختصصاصی در نیویورک در سال 2006، به قیمت 137 میلیون دلار به فروش رسید. بی شک از دست دادن چنین اثری، یک اشتباه جبران ناپذیر بوده است و یک حسرت همیشگی را برای موزه باقی خواهد گذاشت.

در غیاب تابلوی دکونینگ، نقاشی دیواری روی قرمز سرخ پوستی اثر جکسون پولاک متعلق به سال 1950 در شیوه ابداعی پاشیدن رنگ روی بوم موسوم به نقاشی کنشی، در صدر لیست مهم ترین و گران ترین اثر کلکسیون موزه می نشیند. این تابلو قطعا یکی از ده اثر برتر پولاک است که می تواند رویای هر موزه و اعتبار هر کلکسیونی باشد.

پس از این اثر باید به دو تابلوی ارزشمند پابلو پیکاسو اشاره کرد که از کارهای شاخص هنرمند به شمار می روند، نقاش و مدلش(1927) و پنجره ای رو به خیابان پنجم(1920).

اثر نخست با ابعادی بزرگ بیانگر قدرت فوق العاده نقاش در ارائه سهل و ممتنع دو فیگور با استفاده از یک خط پیوسته است که ادراکی یکپارچه از فرم و فضا را در حرکتی ممتد پدیدار ساخته است.

اثر دوم نمونه ای بارز از کارهای کوبیستی پیکاسو است که ایده تداخل فضای داخل و خارج و ترکیب پیش زمینه و پس زمینه را به خوبی نشان می دهد تا الهام بخش معماران مدرنیست در سامان دهی نوین فضای درهم رونده باشد.

هر دو اثر بارها برای نمایشگاه هایی در اروپا به امانت داده شده و از این رهگذر به شهرت بیشتری رسیده اند.

تابلوی سه لتی فرانسیس بیکن با عنوان دو پیکر خوابیده روی تخت با ناظر(1968) سزاوارانه می تواند در جایگاه چهارم این ده اثر قرار گیرد. هرچند این تابلو در تمام مدت حضورش در موزه، تنها یک روز در افتتاحیه نمایشگاه جنبش هنر مدرن در تابستان 1384، فرصت نمایش عمومی پیدا کرد، در حالی که روز بعد به دستور مسئولین وقت حراست وزارت ارشاد از روی دیوار برداشته شد.

جایگاه پنجم را می توان به تابلوی طبیعت بی جان با باسمه ژاپنی(1889) اثر پل گوگن اختصاص داد که علاوه بر ترکیبی فوق العاده و کلاسیک از روابط شیء و فضا، سندی تاریخی است در نفوذ الهام بخش نقاشی های سنتی ژاپنی بر شیوه امپرسیونیسم که ازاواخر قرن نوزدهم در پاریس متولد شد. این اثر مهم تنها نقاشی مجموعه موزه از سه چهره اصلی جریان پست امپرسیونیسم، یعنی پل گوگن، ونسان ونگوگ و پل سزان است.

در مرتبه بعدی تابلوی شماره 2-مرکز زرد مارک روتکو(1954) قرار می گیرد که یکی از مهم ترین کارهای اولیه هنرمند در سری حوزه های گسترده رنگی با ترکیب عمودی سطوح است. یک نقاشی مطلقا انتزاعی مبتنی بر زبان رنگ و تاثیر گذاری های ذهنی و روانی آن که یک رویکرد شاخص از شیوه اکسپرسیونیسم انتزاعی محسوب می شود. گرچه ترکیب سه گانه این اثر، در کارهای هنرمند بسیار رایج است، اما گستره رنگ زرد در بین سطوح بنفش و قهوه ای، آن را به یک تابلوی منحصر به فرد تبدیل می کند.

تابلوی ارزشمند اندی وارهول با عنوان خودکشی-سقوط مرد ارغوانی(1965) یک نمونه عالی از سری موسوم به “مرگ” این هنرمند است و می تواند در مرتبه هفتم این فهرست جای گیرد. سقوط مرد ارغوانی، ترکیب عکس هایی است اتفاقی از خودکشی مردی که خود را از بالای یک آسمان خراش به پایین انداخت. اندکی بعد اندی وارهول با دست مایه قرار دادن این تصاویر رسانه ای به عنوان نمادی از فاجعه و مرگ، آن را به مصداقی غریب از هنر پاپ تبدیل کرد.

نقاشی بزرگ و بسیار تاثیرگذار تاریخ طبیعی اثر هنرمند آلمانی ماکس ارنست(1923) که بطور قطع بهترین اثر مجموعه در میان آثار هنرمندان سوررئالیست محسوب می شود، می تواند در جایگاه هشتم قرار گیرد. این تابلوی استثنایی نقطه عطف نمایشگاههای تاریخی “انقلاب سوررئالیستی” بود که در سال 2002 در شهرهای پاریس و دوسلدورف برگزار شد. تاریخ طبیعی، با خلق محیطی مخوف و ارائه طبیعتی زیبا اما کابوس گونه، در پس زمینه دنیایی غریب آکنده از موجوداتی هراسناک، یکی از مهم ترین آثار ماکس ارنست بوده و به خاطر ابعاد عظیم و فضای غیرمتعارفش، یکی از یادمانی ترین آثار سبک سوررئالیسم به شمار می رود. لیکن وحشت و هراس در سایه هرج و مرج، دیکتاتوری و خطر جنگ غریب الوقوع در سال های بین دو جنگ جهانی اول و دوم به روشنی در آن نمایان است.

در مرتبه نهم باید به تابلوی بزرگ دوران طلایی اثر هنرمند فرانسوی آندره درن(1915) اشاره کرد که یک نمونه عالی از شیوه فوویسم محسوب می شود. این اثر مهم تصویری است قدرتمند از پایکوبی و سرمستی در میان دو گروه نیک و شر در هنگامه تحول اجتماعی و عبور از جهان قدیم. اما متاسفانه تاکنون هرگز فرصت نمایش در موزه را پیدا نکرده و از لحظه ورود تاکنون در انبار محبوس مانده است.

برای جایگاه دهم آثار مختلفی را می توان پیشنهاد کرد اما به نظر می رسد تابلوی منظره اثر فرنان لژه(1913) شاید بهترین گزینه باشد. اهمیت این نقاشی در پیشگامی تاریخی آن است که در نقطه تقاطع دو شیوه آبستره و کوبیسم قرار می گیرد و بر نقش پیشتاز لژه در شکل گیری هر دو شیوه تاکید می ورزد. از حیث ایده های نوین ترکیب، رنگ و فضا در نقاشی، این اثر یک نمونه ممتاز و کلاسیک برای مقطعی مهم از تاریخ هنر مدرنیستی است.

آثار متععدی را می توان برشمرد که از حیث اهمیت تاریخی، کیفیت هنری و یا قیمت جهانی بسیار نزدیک به این ده اثر ممتاز موزه بوده اند. اهم این موارد عبارتند از: دو تابلوی امپرسیونیستی منظره ژیورنی اثر کلود مونه(1883) و پرتره زن اثر هانری تولوز لوترک(1889)، سه تابلوی آبستره سوررئالیستی نور در پاییز اثر ویلم دکونینگ(1946)، تنش های صریح اثر واسیلی کاندینسکی(1937) و مرغان غار اثر خوان میرو(1971)، پرتره اکسپرسیونیستی چهره سه گانه اثر ژرژ روئو(1982)، تابلوی کوبیستی گیتار،میوه و پارچ اثر ژرژ براک(1927)، تابلوی آبستره اکسپرسیونیستی قهوه ای،نارنجی و سیاه اثر مارک روتکو(1962)، تابلوی سوررئالیستی سرو اثر رنه مارگیت(1967) و بالاخره تابلوی نئو دادائیستی گذرگاه 2(1966) اثر جاسپر جانز.

اما بخش قدرتمند دیگری از مجموعه موزه مجسمه های کم نظیر آن است که خوشبختانه اغلب در حیاط داخلی یا باغ مجسمه موزه به طور دائمی در معرض مشاهده عموم قرار دارند. شاید مهم ترین آن ها دو مجسمه پیکرهای لمیده اثر هنری مور(1969) و نیز دو مجسمه فیگورهای زن ایستاده(1960) و مرد در حال قدم زدن(1956) آلبرتو ژاکومتی باشند.

در مرتبه بعدی چند مجسمه سوررئالیستی از جمله مجسمه شفادهنده اثر رنه مارگیت(1967) مجسمه ثابت گلابی تیغ دار(1969) و مجسمه متحرک ماهی نارنجی(1946) هر دو متعلق به الکساندر کالدر، مجسمه کاپریکورن اثر ماکس ارنست(1964) و نیز مجسمه مینیمالیستی بدون عنوان اثر دانالد جاد(1965) قرار دارند. ضمن آنکه مجسمه میمون و بچه اثر پابلو پیکاسو(1951) و مجسمه فوتوریستی اشکال بی همتای تداوم در فضا از آلبرتو بوچیونی و مجسمه گرامی داشت پابلو نرورا اثر ادواردو چیلیدا(1974) نیز حائز اهمیت هستند.

توفیق اجباری این مجسمه ها در نصب و نمایش دائمی شان، البته متضمن هزینه ای هم بوده که این مجسمه ها از صحت و سلامت خود پرداخته اند. تقریبا همگی آن ها به درجات مختلفی نیاز به مرمت دارند، بخصوص آنها که بیشتر در معرض آلودگی های اسیدی باران و هوای ناپاک قرار داشته اند.

با وجود آن که بخش عمده کلکسیون به آثار چهره های برجسته هنر مدرن اختصاص دارند اما بخش هنر معاصر نیز آثار قابل توجهی را شامل می شود. از آن جمله باید به آثار سه چهره پیشگام در تحولات هنری دهه شصت، یعنی جاسپر جانز، رابرت راشنبرگ و سای تومبلی اشاره کرد.

پس از آن سه جریان عمده هنر پست مدرن یعنی پاپ، مینیمال و مفهومی قرار می گیرند که با نام های بسیار مهمی در مجموعه حضور یافته اند. از آن جمله اند: روی لیتکن اشتاین، جیم داین و کلاوس اولدنبرگ از میان پیشگامان هنر پاپ، فرانک استلا، دانالد جاد و دان فلاوین از موج اولیه هنر مینیمال و جوزف کوسوت، سول لوویت و رابرت اسمیتسون از بین بنیان گذاران هنر کانسپچوال.

جای هیچگونه تردیدی نیست که این مجموعه باید همچنان گسترش یابد. به منظور پر کردن خلاء چهره های شاخصی که جایشان در میان نام های بزرگ موجود خالیست از جمله چهره های کلاسیک مدرنیست همانند پل سزان، پیت موندریان، کازیمیر مالویچ و هانری ماتیس و هنرمندان کلیدی سال های دهه های شصت و هفتاد همچون لوچیو فونتانا، جوزف بویز و لوسین فروید.

هنرمندان بسیاری نیز به طور عمده از دهه هشتاد به بعد شهرت پیدا کرده و اکنون از مهم ترین چهره های هنر معاصر جهان به شمار می آیند که امید است در آینده آثارشان به مجموعه موزه ملحق شود. هنرمندان نامداری چون گرهارد ریشتر، زیگمار پولکه، آنسلم کیفر و گئورگ بازیلیتز از میان آلمانی ها، پیرو مانزونی، سندروکیا، فرانچسکو کلمنته و جوزپه پنونه از میان ایتالیایی ها، ایوکلین، دانیل بیورن، برنار ونه و کریستین بولتانسکی از میان فرانسوی ها، باربارا هپورث، آنتونی کارو، آنیش کاپور و دیمن هرست از میان انگلیسی ها و بالاخره ریچارد سرا، لوئیس بورژوا، جف کونز، ژان میشل باسکیات، باربارا کروکر و بروس نومان از میان امریکایی ها.

موزه هنرهای معاصر تهران در خلال عمر 37 ساله خود مدیران بسیار زیادی را تجربه کرده است که اولین آن ها “کامران دیبا”، بی شک مهم ترین آن ها نیز بوده است. او طراح معماری موزه و در حقیقت بانی آن بوده و با گردآوری کلکسیونی ارزشمند از آثار خارجی و ایرانی، مفهوم واقعی یک موزه را بدان بخشیده است. پس از وی حتی یک اثر برای افزودن به مجموعه آثار خارجی خریداری نشده است.

در عین حال تنوع بخش ها و گوناگونی برنامه هایی که دیبا در بدو فعالیت موزه طرح ریزی کرد نیز بسیار درخور توجه است، از جمله بخش های معماری، عکاسی، سینماتک و کتابخانه.

گنجینهٔ موزه هنرهای معاصر تهران از اموال عمومی ایران محسوب می‌شود. میانگین قیمت آثار این گنجینه حدود ۵ میلیارد دلار قیمت‌گذاری شده؛ اما بعضی‌ها تا ۱۰ میلیارد دلار هم تخمین زده‌اند. این موزه در حال حاضر یکی از واحدهای معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.

منابع

کتاب زایش مدرنیسم ایرانی نوشته دکتر علیرضا سمیع آذر

و سایت های گالری اینفو و استوارسازان ایران