بهجت صدر از چهره های برجسته هنر معاصر و از نخستین هنرمندان زن ایرانی است که در عرصه هنر جهانی شناخته شده است. صدر از تکرار هنر سنتی ایرانی یا تقلید از آثار هنرمندان معاصر غربی صرف نظر کرد. در عوض، او سبکی انتزاعی را توسعه داد که به عنوان پایه و اساس هنر او عمل کرد، که مشخصه آن بافتی از خطوط موازی است که به طور ریتمیک تکرار می شوند. بهجت صدر هنرمندی پیشگام بود که در طول زندگی حرفه‌ای خود رسانه‌ های مختلفی از جمله نقاشی، عکاسی و کلاژ را تجربه کرد و در این راه به بینش‌های خلاقانه ارزشمندی دست یافت. بهجت صدر بر خلاف طیف وسیعی از مدرنیست‌های ایرانی که تلاش فراوانی برای بومی‌سازی و ایرانی کردن آثار خود داشتند، با نگاهی مکاشفه‌گر به جستجوی روح و هویت مشرق زمین می‌پردازد و رد پنهانی از فضای بومی ایران را در برخی آثار خود به جا می‌گذارد.

در میان نقاشان نوگرای دهه چهل، بهجت صدر یکی از شاخص‌ترین زنان نقاش نواندیش بود که در به چالش کشیدن فرهنگ بصری زمانه خود با نمایش آثاری متفاوت و با گرایش به نقاشی انتزاعی، سهم بسزایی در شکل‌گیری مدرنیسم در ایران داشت. ویژگی اصلی کارهای صدر در این دوره درک عمیق او از جهان انتزاعی با کمترین دلبستگی به پارادایم‌های آشنای بومی ایران بود. در حالی‌که دیگر نقاشان طبیعت‌گرای هم‌عصرش همچون ابوالقاسم سعیدی و سهراب سپهری به کشیدن فرم درختان روی آورده بودند، نوع مواجهه و شیوه کار صدر آنچنان متفاوت و مدرن بود که کارهایش در حکم بیانیه‌ای از هنر مدرن به حساب می‌آمد. به همین خاطر او را باید هنرمندی بدعت‌گذار و همواره در پی یافتن معنایی تازه از نقاشی به مثابه خلق رویدادی تصویری بر گستره بوم قلمداد کرد.

هیچ هنرمند مدرنیستی در ایران به اندازه بهجت صدر، از قابلیت های  نامتعارف و تأثیرگذار رنگ سیاه استفاده نکرده است و هیچ هنرمندی به قدر او  بر انتزاع مطلق پایدار نمانده است.  از همان ابتدا عنصر غالب در نقاشی های انتزاعی بهجت صدر خطوطی ضخیم  و سیاه بود که بعدها به مشخصه بارز کار وی تبدیل شد. این خطوط در همه  دوره های متنوعی که در حیات هنری وی یکی پس از دیگری ظاهر شدند، بنیاد  کارش بوده و تقریبا همیشه جلوه ای صریح، اندوهناک و حاوی خشونت داشته  است. ریشه این خطوط گستاخ و پرانرژی، حتی پیش از کارهای آبستره، در  نقاشی های اکسپرسیونیستی دهه ۱۳۳۰ هنرمند قابل جست و جو ست.  نقاش در این مجموعه، بر خلاف رفتار نقاشانه رایج که بر اساس عمل رنگ گذاری شکل میگیرد، با برداشتن قشای رنگی از سطح آلومینیوم، به  فرمهایی انتزاعی، رقصان، مواج و گاه موسیقایی دست پیدا می کند. این شیوه  کار، علاوه بر تازگی در مدرنیسم ایرانی، نوعی ابداع در تجربه رفتارگرای  نقاش ایرانی را نیز به تاریخ هنر ما می افزاید. او در لابه لای سیاهی، جهانی  نامرئی را جست وجو میکند که زمانی از تیرگی و زمانی از روشناییِ حاصل  از برداشتن رنگ، ساخته می‌شود. چیزی شبیه به نگاه شاعر یا نویسنده ای که  نه از محتوای سطرهای نوشته شده، بلکه از فاصله خالی میان سطرها، معنایی  پنهان را بیرون میکشد؛ یعنی جایی که بی‌رنگی یا فضایی مستور، بیش از  متن، خوانده و دیده می‌شود. در اثر حاضر، رنگ قرمز به شکلی استثنایی  ظاهر شده و در ترکیب با زمینه، کیفیتی سحرآمیز در لایه های مختلف پدید آمده است

در اوایل دهه 40، صدر زبان انتزاعی خود را کشف کرد. مشخصه آثار او نوارهای پهن، عمودی و موازی افقی بود که تکرار آنها بافتی هماهنگ را ایجاد می کرد. این ویژگی خاص، هنر صدر را متمایز کرد. بهجت صدر به تدریج از نقاشی روی سه پایه دور شد و شروع به گذاشتن بوم هایش روی زمین کرد. این تغییر ارتباط فیزیکی بین بدن او و بوم را افزایش داد و سبک هنری او را به تکنیک نقاشی اکشن نزدیک کرد.بازنمایی واقعیت برای نقاش اهمیت نداشته و واقعیت تنها بهانه‌ای برای خلق فرم‌ها و رنگ‌ها بوده است. بهجت صدر در آثارش گاه حرکات دست و حالات بدن را در خلق اثر هنری می‌آزماید. او ساختار و اصول نقاشی سه‌پایه‌ای را برهم می‌زند و همچون هنرمندان جریان اکسپرسیونیسم انتزاعی در امریکا، نوعی نقاشی کنشی را بر سطحی که بر زمین گسترده شده، تجربه می‌کند.

بهجت صدر معمولاً در خلق آثاری این‌چنین، با رنگ و ابزار نقاشی آنقدر بازی می‌کند تا احساس آفرینش لحظه‌ای مهم و نیز زمان اتمام کار به شکلی شهودی فرا رسد. این آثار به نوعی نشان‌دهنده تغییر در لحظه ناپایدار نوری هستند که فقط آنی می‌پایند. نقاش، این لحظات را در بداهه کامل و حرکت‌های خروشان و صرفاً با تکیه بر زبانی شخصی، بازسازی می‌کند تا اثری همچون آنچه در مقابل است، پدیدار گردد.

سبک هنری بهجت صدر به دلیل رویکرد نوآورانه و پیشروانه او از سبک هنری هم دوران‌های خود متمایز بود. وی یک بار در مورد آثارش اظهار داشت: “برخی از نقاشان مجبورند به یک سنت خاص مانند ترکیب عناصر ایرانی پایبند باشند. این نوعی سوگیری است. من به عنوان یک نقاش ممکن است تحت تأثیر سرزمینم، کاشی کاری مسجد جامع باشم. یا معماری اصفهان، اما لزوماً آنها را در نقاشی‌هایم به تصویر نمی‌کشم. محیط به عنوان منبع الهام عمل می‌کند. تجسم آنچه احساس می‌شود و در ذهن نقش می‌بندد ضروری است.»

شیوه نقاشی بهجت صدر در دوره‌اي طولاني، مبتنی بر پاشیدن و جمع کردن رنگ بود، به طوری که بخش عمده اثر، نه در مرحله ریختن، بلکه در مرحله برداشتن رنگ شکل می‌گیرد. وی بدین منظور ابتدا رنگ را به شکل غلیظی مستقیماً روی یک سطح، غالباً ورق آلومینیوم، می‌ریخت و سپس آن را با کاردک و یا وسیله‌ای مشابه در سطح تابلو پخش می‌کرد تا شکل انتزاعی مورد نظرش به تدریج پدیدار شود. حرکت دست در این روند طبیعتاً سریع و بسیار ماهرانه است، به طوری که پیش از خشک شدن رنگ، اشکال و بافت‌هایی را به صورت نگاتیو، در تعبیر هنرمند، بر روی سطح تابلو نمایان سازد. استفاده نرم و استادانه از کاردک، امکان خلق خطوطی پهن و سطوحی مواج را به وی می‌داد تا از این طریق یک نقاشی آبستره تغزلی وکاملاً مدرن بر مبنای گستره‌های تکرارشونده پدید آید. سیر دگرگونی رنگ و ترکیببندی در آثار صدر، نظمی پایدار دارد و بر منطقی مدرنیستی استوار است. استفاده از تخته، ورق آلومینیوم و یا کرکره، به عنوان زمینه نقاشی، نشان از دغدغه نقاش برای انتخاب زمینهای غیرکلاسیک جهت خلق نقاشی دارد. بهجت صدر بر خلاف بسیاری از همنسلان خود، تلاش پرشتابی در بومی کردن آثار خود ندارد، به طوری که معمولاً سبک آثارش را به جریان اکسپرسیونیسم انتزاعی و گاه شیوه نقاشی کنشی مرتبط مي‌کنند.

در اواخر دهه 40، بهجت صدر تمرکز خود را به سمت روندهای نوآورانه “هنر حرکتی” و “نقاشی نواری”، که در همان دوره در هنر غرب برجسته می شد، معطوف کرد. او شروع به ایجاد ترکیب‌های انتزاعی بر روی کرکره‌های چوبی یا پارچه‌ای کرد که می‌توانستند باز و بسته شوند، با تغییر ساختار از طریق حرکت پره‌ها، یا با موتور یا دست، یا از طریق تعامل نور و آینه. اولین اثر بهجت صدر از مجموعه کرکره‌ها با عنوان «نور دانش» برنده جایزه اول مسابقه نقاشی یونسکو علیه بی سوادی شد. اثری که ایجاد شد، این بود که یک خورشید ساده و قرمز از پشت پرده‌ای تاریک آشکار می‌شد.

از منظری دیگر آثار مجموعه کرکره ها نوعی انتزاع مبتنی بر تکرار منظم خطوط به شیوه کارهای جنبش “کنتیک آرت” نیز محسوب می شود و دقیقا مشابه برخی از آنها از جریان برق برای تامین انرژی حرکتی عناصر خطی استفاده می کردند. در نخستین نمایش این آثار در سال 1346 در گالری سیحون تهران، تیغه های موازی مانند پرده کرکره حرکت کرده و حتی شماری از آنها توسط یک موتور کوچک به طور خودکار باز و بسته می شدند.

بهجت صدر به عنوان هنرمندی تأثیرگذار و آوانگارد، جایگاه ویژه ای در هنر معاصر ایران دارد. آثار او در کنار آثار هنرمندان مطرحی چون جوزف بویز، مساژه، موهوی – نادی به نمایش گذاشته شده است.

بهجت صدر که معتقد بود زندگی کلاژی از خاطرات است، در نقاشی های آخرش به کلاژ عکس و نقاشی پرداخت. او نقاش نقش های بزرگ، طرح های قدرتمند، سطح های اکسپرسیو و هاشورهای زمخت بود؛ به مثابه رنج ها و تیرگی هایی که در زندگی همواره موجود است. اما حرکت، سیلان و درخشندگی رنگ ها در نقاشی هایش، نمادی از زیبایی های زندگی است که در بین رنج های انسانی خود را به تماشا می گذارد.

آثار بهجت صدر به ویژه در دهه ۱۳۴۰ از سوی منتقدان بین‌المللی مورد ستایش قرار می‌گرفت و با آثار جنبش هنر بی‌شکل سنجیده می‌شد. در این دوره نقاش، رنگ سیاه که شاخصه آثار اوست را با حرکت‌های قاطع و سریع قلم بر سطح بوم می‌لغزاند.بهجت صدر علاوه بر تأثیرگذاری بر جریان هنر نوگرای ایران، جایگاه قابل توجهی در آموزش و تربیت نسلی از هنرمندان ایرانی دارد. وی در دهه ۱۳۵۰ برای سالیانی مدیر گروه تجسمی دانشکده هنرهای زیبای تهران بود و تا پایان این دهه به تدریس در این دانشکده اشتغال داشت. دریافت جایزه بزرگ بی‌ینال تهران (۱۳۴۱)، دریافت جایزه سازمان یونسکو برای شرکت در نمایشگاه مبارزه با بی‌سوادی (۱۳۴۶) و شرکت در بی‌ینال ونیز در سال ۱۹۶۲، تنها بخشی از افتخارات این هنرمند به شمار می رود.

منابع

کتاب زایش مدرنیسم ایرانی نوشته دکتر علیرضا سمیع آذر

سایت های آرتچارت، آرتیبیشن، حرفه هنر و آکادمی رشیدی