کوروش شیشه گران، نقاش، طراح گرافیک و چاپگر معاصر ایرانی است. او به‌واسطه‌ی نقاشی‌های انتزاعی‌ خطی‌اش شناخته می‌شود.کنش خط‌خطي کردن، به مثابه یک رفتار غريزي برای تخلیه احساسات جوشان، به نخستين تجربه‌های نقاشانه انسان‌ها و شايد کودکانه‌ترين تصور از نقاشي باز مي‌گردد. این رفتار فرایندی است درونی که به صورت نقاشي‌ خطوط مواج و بی‌پایان بر پهنه کاغذ بازتاب مي‌یابد. کوروش شيشه‌گران، در پايدارترين دوره هنري‌اش، اين تجربه ديرين بشري را موضوع آثارش قرار مي‌دهد؛ نقاشي‌هايي آکنده از خطوطي بي‌قرار که بدون توجه به نقطه آغاز و فرجام خود، عنان‌گسیخته حرکت کرده و فضاهايي گرافیکی، در ميانه پيچش‌هاي خود پديد مي‌آورند. آن‌چه که بیش از تصویر شکلی یا انتزاعی بر گستره تابلو سیطره دارد، حرکت سیال خطوطی است نرم و منحنی، سرشار از انرژی و پويايی که اکنون به یک برند معروف در هنر معاصر ایران تبدیل شده‌اند.

آثار اولیه شیشه‌گران در اواخر دهه پنجاه شامل پوسترهایی با موضوعات سیاسی و اجتماعی و فضایی متفاوت از آثار بعدی او بود. او پوسترها را با تکنیک چاپ سیلک اسکرین خلق و تکثیر می‌کرد و به عنوان هنر شهری در خیابان‌ها به نمایش می‌گذاشت. پوستر «صلح لبنان» مشهورترین اثر از میان پوسترهای چاپ سیلک‌ کوروش شیشه‌گران بود که موفق به دریافت لوح تقدیر از سازمان ملل متحد شد.

طرح این اثر به شکلی ساده و مؤثر، با به کارگیری عناصرنشانه‌ای خیلی صریح همانند تفنگ و گل، پیام‌های معمول یک پوستر سیاسی را تداعی می‌کرد. اما شکل ارائه آن غریب و نامانوس بود. پوستر با معرفی طراح (شیشه‌گران) و تهیه کننده (بهمن جهانگیری) و مضمون سیاسی غیرمتعارف در شرایط تاریخی خود، بیشتر به یک پروژه کنش‌گری اجتماعی شبیه بود و عملا بیش از القای پیام، ابهام می‌آفرید. علاوه بر آن طرح پوستر در قطعی کوچک‌تر به شکل یک کارت پستال با عنوان هنر پستی نیز تولید و برای اشخاص معینی ارسال شد. این کار یک شیوه کاملا جدید از ارائه اثر هنری با استفاده از وسایل ارتباط جمعی بود که می‌توانست بیش از محتوای آن جلب نظر کند.

یکی دیگر از پوسترهای معروف شیشه‌گران پوستر «هنر+هنر» است. این پوستر قدمی بود برای ازبین‌بردن دیوار بین هنر والا و هنر عامه و به دنبال بیان این نکته است که هنر، تنها یک شی مصنوعی کلکسیونی یا جایزه‌ای برای ثروتمندان نیست، هنر برای مردم واقعی، وقایع، جنبش‌ها، خیابان‌‌ها و اقدامات واقعی است. او خیابان انقلاب (که در آن زمان شاهرضا نام داشت) را، به عنوان یک پرفرمنس هنری در نظر می‌گیرد. خیابانی که در طی زمان، و با وقایع مختلف، هویت و شخصیتش، و حتی فضایش دائماً در حال تغییر است. در این پوستر از مخاطب دعوت شده است که به تماشای خیابان انقلاب بیاید و کل خیابان و اتفاقاتی که در آن در جریان است به عنوان یک اثر هنری معرفی شده است.

از سال 1357، پوسترها رنگ سیاسی تری به خود گرفته و در همراهی با قیام مردم از طرح چالش های ساختاری هنر تا حدی فاصله گرفتند. “برای امروز” یک نمونه شاخص اولیه از کارهایی با مضامین سیاسی انقلابی است گه یادآور پوسترهای کنستراکتیویست های روسی در دهه 1920 است.

در این بین در مقطعی از تاریخ، شیشه‌گران به بازتولید آثار هنری قدیمی و مدرن پرداخت. تا با هم‌نشینی عناصر سنتی و مدرن از محدودیت‌های مدرنیستی دوری کند. در این دوره است که آثاری با الهام از مینیاتورهای رضاعباسی و ترکیب هنر مدرن به شیوه‌ی خود خلق کرد.

اما هنر شیشه‌گران در پوستر و این نقاشی‌ها خلاصه نشد، پس از آن کوروش شیشه‌گران از سال 1362 دست به خلق آثاری زد که عنصر اصلی آنها خطوط پیچان بودند و به مدت حدود سه دهه بی‌وقفه به خلق چنین آثاری پرداخت. خط پویا و منحنی زیبا که به‌تدریج اما با اطمینان در امضایش پدیدار شد، ریشه‌های محکمی در هنر اجدادش، یعنی خطاطی دارد. اما به‌تدریج، شیشه‌گران آن خطوط را از آن خود کرده است. در این دوره شیشه‌گران پرتره‌های انتزاعی زیادی خلق کرد. طبق صحبت شیشه‌گران، «پرتره‌ی انتزاعی» در واقع به هنرمند آزادی کافی می‌دهد تا در ورای ظاهر و صورت برود و پرتره را به شکلی سمبلیک‌تر نمایان سازد. این نقاشی‌ها مضامین متنوعی داشتند، از مضامین اجتماعی و سیاسی تا زیست‌محیطی.

در دهه 1960 موج فزاينده‌ای از نقاشي‌هاي نواري در پايگاه اصلي هنر مدرن، نيويورک، پديدار شد که شکل مشابهی از کاربست خط در نقاشی را رقم مي‌زد. این آثار صرفاً به جريان بصری اثر و انرژي ناشي از حرکت سيال خطوط توجه داشتند.

آثار خطي کوروش شيشه‌گران نيز در اساس، گونه‌اي نقاشي خطي و يا نواري است که اکنون مي‌تواند نوعي امتداد برای آن جريان متأخر نقاشي مدرن ارزيابي شود. ماهيت نقاشانه اين آثار مبتنی است بر حرکت‌ سیال خط‌ها با پس‌زمينه خالص، بدون بافت و عاري از کيفيت اکسپرسيونيستي در ضربه‌قلم‌های کنشی رنگ‌ها در کار او به شکل واضحي غير‌بیانگرا بوده و بيشتر به قلمروي گرافيک و تبليغات نزديکند. کناره‌هاي خطوط و سطوح، کاملاً قاطع و به دور از محو تدريجي رنگ‌ها در لبه‌ها و حاشيه‌ها هستند. هدف اساسی نقاشی، خلق انرژي فراوان بصري و يک پويايي شگرف به جاي توجه به سازماندهي دروني اثر به نظر مي‌رسد. در نهايت آنچه که پديدار مي‌شود، بیش از هرچیزی يک هيجان بصري است که فقط جنبه ديدمانی دارد؛ یعنی «عصاره ديدن» بدون گزافه‌های ادبی و حرافي‌هاي زايد.

آثار خطی شيشه‌گران البته تفاوت‌هاي مشهودي هم با نقاشي نواري امريکايي دارد که شايد برآمده از تعلقات ايراني او باشد. مهم‌ترين تمايز آن است که کارهاي وي به‌طرز عجيبي يک نقاشي ذاتاً انتزاعي را به يک فيگور منتهي مي‌سازند. در نمونه شاخص آثار او از جمله تابلوی حاضر، يک پرتره انسان از ميان انبوه خطوط سيال و در هم پيچيده به شکل موهومي پديدار مي‌شود. در نتيجه نقاشي او در چالشي ميان شکل و انتزاع سير می‌کند. فيگوري که بدين ترتيب ظاهر مي‌شود، بر خلاف پرتره‌هاي نيمه‌انتزاعي مدرنيستي، فاقد جنبه تأثير‌گذاري احساسی و رواني است و گويي به جاي طرح يک روايت انساني، تنها بر «ساختار» شکل و انتزاع تأکيد مي‌کند. گفته‌هاي مکرر هنرمند به صراحت نشان مي‌دهد که او براي پرهيز از هر‌گونه روايت شخصي از انسان، به سراغ انتزاع مي‌رود تا بيننده اثرش، خود به تحليل و قضاوت بنشيند:
«من هميشه فکر مي‌کردم که چرا يک پرتره را به صورت انتزاعي نقاشي نمي‌کنيم. يک پرتره انتزاعي به هنرمند آزادي کامل مي‌دهد تا به وراي ظاهر نگريسته و موضوع را به شکلي نمادين تجسم کند. در چهره يک فرد راز‌هاي ناگفته‌اي است که چنانچه آشکار شود، دنيايی متفاوت را ترسيم خواهد کرد. دنيايي که به مراتب جذاب‌تر از دنياي ظاهري است. هر هنرمند که خود را از به تصوير کشيدن صورت ظاهر فارغ کند، راه منحصر‌به‌فردي را براي بيان دغدغه‌هايش خواهد يافت.»
از اين عبارت پيداست هر پرتره‌اي از منظر هنرمند، در نهايت واسطه‌ايست براي القاي چيزي به بيننده و او با انتزاعي‌کردن فيگور‌هايش، در حقيقت مصمم به نفی خويشتن در مقام مؤلف اثر و فاصله گرفتن از اين موضع تحميل نظر بر مخاطب است. ارائه فیگور انتزاعی که فاقد خصوصیات روانی و شخصیتی است، به ذعم وی به مثابه وانهادن هرنوع تصوری نسبت به انسان به مخاطب اثر هنری خواهد بود. اما واضح است که شخصيت‌های به تصوير کشيده شده شيشه‌گران، گرفتار در چنبره گره‌هاي کور خط‌ها و نوار‌هاي در هم پيچيده به نظر رسیده و بنابراین شرايط خفقان‌آميزي را تداعي مي‌کند. لذا اکنون اين پرسش باقي مي‌ماند که آيا اين گونه ارائه انسان، چيزي جز يک بيانيه دردناک در مورد وضعيت بشري است؟

منابع

کتاب زایش مدرنیسم ایرانی نوشته دکتر علیرضا سمیع آذر

سایت حراج تهران و بیتا منتظر