محمد احصایی خالق و مبدع کالیگرافی است که به عنوان پیشگام نقاشی خط معاصر ایران شناخته می شود. او توانسته به زیبایی در آثارش خط فارسی را به اصول نقاشی مدرنیستی پیوند دهد.

نتیجه این نگاه نقاشانه به متن، تابلوهایی است بسیار تماشایی با کیفیت گرافیکی خیره‌کننده که کلمات یا نشانه‌های متنی در آن‌ها کمابیش عاری از معنا بوده و تنها با هویت شکلی خود بر پهنه یک ترکیب انتزاعی ظاهر می‌شوند.

تابلوی بزرگ «رقص آبی» نمونه شاخصی است از آنچه که برای احصایی آوازه‌ای جهانی رقم زده است.

عنوان اثر:رقص آبی,رنگ‌روغن روی بوم,تاریخ اثر: ۱۳۹۳,ابعاد ۲۹۲×۲۰۴ سانتی‌متر

در واقع محمد احصایی در این اثر، مشابه اغلب آثارش، هرگز جایگاه مسلم خویش در مقام یک استاد خوشنویسی را رها نکرده و گویی با قلم‌مو به شکل آزادانه‌ای بر پهنه بوم می‌نویسد.

حتی عنوان تابلوی «رقص آبی» نیز مبین این واقعیت است که مفهوم اثر از کیفیت ظاهری و فرم و رنگ آن دریافت می‌شود و نه از دلالت‌های واژگان و عبارات آن.

در میان الفبای فارسی تنها از حروفی در این اثر استفاده شده که خطوطی کشیده و فرمی منحنی دارند، همانند «ی»، «ج»، «ل» و «ن» که همگی زنجیروار درهم تنیده می‌شوند.

کل اثر در یک نگاه عمومی شبیه دو مستطیل است که به شکل منظمی یکی در درون دیگری جای گرفته است. در داخل مستطیل بزرگ یا همان کادر تابلو، مستطیل کوچک‌تری حاوی گره‌های فشرده و متراکمی متشکل از ضربه‌قلم‌هایی شبیه نقطه و حروف، قرار گرفته است. این ترکیب متأثر از هندسه کلی کاشی‌کاری، فرش و هنر صفحه‌آرایی و کتابت ایرانی به نظر می‌رسد که معمولاً از ترکیب یک مستطیل اصلی طرح و یک مستطیل بزرگ‌تر برای نمایش حاشیه آن، شکل گرفته‌اند.

ضربه‌ قلم‌های خطاطانه احصایی در مستطیل داخلی،کاملاً فشرده،پراکنده و تا حدی بدون سامان هستند و به سرعت در لابه‌لای یکدیگر ناپدید می‌شوند.اما در خارج آن آزاد و سیال بوده و با نظمی تکرارشونده برای متن مستطیل داخلی حاشیه‌ای دکوراتیو می‌سازند.این خطوط که به وضوح ترکیب اثر را از تقارن خارج ساخته و ریتم حرکت‌های منحنی آن را برهم زده‌اند،یادآور سری معروف «الف» هنرمند هستند که در آن اشاره‌ای عرفانی به الف قامت یار،مفهوم اصلی اثر را شکل می‌داد.

نکته مهم دیگر در این تابلو رنگ آبی مرموز و غنی‌شده خطوط است که بر روی زمینه سیاه می‌نشیند تا شاید حس گنگی از شب و رازهای آن را القا کند. گویی واژگان آبی با پس زمینه سیاه و در ژرفای بی‌کران تصویر، نیایشی عارفانه در دل شب را تداعی می‌کنند. در این صورت عنوان «رقص آبی» احتمالاً بر آن است تا ذهن مخاطب اثر را به رقص عرفانی سماع هدایت کند.

محمد احصایی آثاری مشابه این تابلو را در رنگ‌های سبز و قرمز به روی زمینه سیاه نیز خلق کرده است که نمونه سبز آن در ماه آوریل سال ۲۰۰۸ در حراج کریستیز به قیمت ۱.۲ میلیون دلار به فروش رسیده است.

آبی رقصان

عنوان اثر:بدون عنوان,ترکیب‌ مواد روی بوم,تاریخ اثر: ۱۳۹۴,ابعاد ۱۷۳×۱۷۳ سانتی‌متر

ضربه‌ قلم‌های کنشی محمد احصایی در اثر حاضر با قدرت و انرژی فراوان فرم‌های نوشتاری رقصان و پیچانی را در پیرامون یک دایره همچون اجرام سماوی شکل داده‌اند. این حرکت دایره‌وار که با ذکر نام حق همراه است، به‌طور تلویحی به رقص عرفانی سماع کنایه دارد و در عین حال اشاره‌ای است به مفهوم چرخه زندگی یا دایره مینا و نیز چرخ دوار گیتی.

نیروی جنبشی حروف سیال و ضربه‌قلم‌های خطاطانه آبی روی زمینه سفید، نمونه شاخصی از سری «الفبای ازلی» احصایی را در ابعادی بزرگ پدید آورده است. این سری یکی از مهم‌ترین دوره‌های کاری وی محسوب می‌شود که خلق آن‌ها از میانه دهه ۱۳۵۰ آغاز شده و در مارکت داخلی و بین‌المللی موفقیت‌هایی را به‌دست آورده است.

تابلوی حقیقت چیست؟

تابلوی حقیقت با ترکیبی تازه و ماهیتی متفاوت، بهترین نمونه برای درک تحول مهمی است که در آثار اخیر محمد احصایی رخ داده است.

او در دوره جدید آثارش، علاوه بر تغییرات شکلی برای دستیابی به طرح‌ها و ترکیب‌های نوین، برقدرت معنایی واژه‌ها متمرکز می‌شود تا بدین ترتیب به طرح مفاهیم انتقادی در واکنش به جهان پیرامونی خویش بپردازد.

آثار احصایی در یک تعریف کلی، ترکیب شکل‌گرایانه و گرافیکی از کلمات و حروفی است که به زیبایی درهم‌تنیده و بافتی آکنده از گره‌هایی بی‌شمار را پدید می‌آورند. او این کار را بسیار استادانه و در شاخص‌ترین آثارش با ترکیب‌هایی کمینه‌گرا مرکب از نوشتارهایی به رنگ‌های اصلی، غالباً روی زمینه سیاه، انجام داده و به اعتبار آن شهرتی جهانی کسب کرده است. نقاشی انتزاعی که هنرمند بدین روش خلق می‌کند، اشاره مشهودی به یک جلوه بصری در متونی کهن دارد که همیشه حاوی حکمت متعالی و معرفت حق بوده‌اند. یک مصداق الهام بخش از چنین جلوه‌ای مرتبط با این متون، “سنت سیاه‌مشق” است که به‌خاطر ناخوانا شدن متن در اثر کنش خودجوش و حسی نویسنده، به یک تجربه صوفیانه و عارفانه ایرانی نسبت داده می‌شود. این سنت یک سلوک شاعرانه است که با نگارش دست نوشته‌هایی شهودی، بدون معنایی روشن، به صورت کنش خط‌خطی کردن تجلی می‌یابد. ترکیب‌های درهم پیچیده محمد احصایی قطعاً نوعی گسترش زیبایی‌شناسی سیاه‌مشق برای تبدیل آن به یک نقاشی مدرنیستی است. همانند سیاه‌مشق‌ها، در این آثار نیز عبارت‌های کلامی به شکل موهومی ظاهر شده و به طور تعمدی ناخوانا هستند. به همین سبب آثار مزبور نوعاً بدون عنوان معرفی شده و طبعاً تلاشی برای خواندن نوشتار هم توسط بیننده آنها صورت نمی‌گیرد.

عنوان اثر:حقیقت چیست؟ تکنیک اکریلیک روی بوم, ابعاد ۱۲۲ × ۱۸۳ سانتی متر

تاریخ اثر ۱۳۹۲

اما برخلاف تعریف فوق، در نقاشی حاضر معنا و مفهوم اهمیت یافته و عبارت کلامی که عنوان اثر نیز می‌باشد، واجد کنایه‌های معنایی قابل تعمق است. «حقیقت چیست» یک عبارت استفهامی است که با ذهن مخاطب خود عمیقاً درگیر شده و او را به تعمق در چیستی حقیقت فرامی‌خواند.

بطور کلی می توان گفت هنرمند برخلاف آثار پیشین خود که حقیقتی را خاطرنشان می‌ساخت، در اینجا کشف حقیقت و یا اصالت آن را به مخاطب خود واگذار می‌کند.

این تحول مفهومی با دو تغییر شکلی مهم دیگر نیز در کار محمد احصایی همراه است که در مجموع از یک تمایل تازه به سوی رویکردهای پست‌مدرنیستی حکایت دارد. نخست فاصله گرفتن از تکنیک عمق‌نمایی و حجم بخشیدن به نوشتارها به مدد سایه‌گذاری است که منجر به القای توهم فضای سه‌بعدی روی سطح دوبعدی بوم در کارهای پیشین وی می‌گردید. دوم استفاده از رنگ‌های درخشان و متفاوت با چرخه رنگ‌های اصلی و مکمل مدرنیستی است که بیشتر با حوزه‌های غیر هنر همچون صنعت و تبلیغات قرابت دارند. او با این تغییرات برآن است تا زیبایی‌شناسی هنرش را ارتقاء بخشیده و در عین‌حال بر جنبه مفهومی آن بیافزاید تا در نهایت به جلوه‌ای معاصرتر از ژانر نقاشی-خط دست یابد.

نقطه تحول دیگر تخت شدن عناصر خطی است که در آثار متأخر محمد احصایی به طور فزاینده‌ای مشاهده می‌شود. حتی سایه‌هایی که در نمونه‌های کلاسیک نقاشی او برای حجم دادن به خطوط در حاشیه آنها ظاهر می‌شوند، در اینجا به صورت خطوط تخت سیاه ارائه شده‌اند. این تکنیک گرچه از جلوه مجسمه‌گونه کارهای شاخص هنرمند به دور است، لیکن به دلیل وضوح و صراحت و از آن مهم‌تر خوانایی بیشتر کلمات در قیاس با آثار برجسته وی، مفهومی‌تر شدن آنها را تسهیل کرده است. کلمات در یک متن نوشتاری ذاتاً مسطح هستند و برجسته‌نمایی آنها اگرچه بر کیفیت نقاشانه اثر می‌افزاید، اما بدون شک نقش کارکردی آنها به عنوان نشانه‌های متنی واجد معنا را تقلیل می‌بخشد. از سوی دیگر عمودی شدن نوشتارها تمهیدی است برای تشدید کنجکاوی مخاطب و از این طریق تحریک بیشتر او به خواندن متن. ضمن آنکه دشواری این خوانش با ایهام مفهومی اثر در شناخت حقیقت کاملاً سازگاری دارد. حقیقت چیست یک اثر ارزشمند احصایی و یک مدخل برای ورود به آراء و ایده‌های در حال دگرگونی هنرمندی است که از تکرار خویش گریزان است.

محمد احصايي ركورددار حراج ساتبي در انگلستان شد

تابلویی از محمد احصایی با عنوان «او بخشنده است» به عنوان گران ترین اثر هنری «حراج آثار مدرن و معاصر خاورمیانه» در حراج ساتبی لندن به فروش رفت.

این اثر که چندی قبل در قیمت های اعلام شده ساتبی 60 هزار پوند قیمت خورده بود، در این حراج به قیمت 106 هزار پوند (حدودا 217 هزار دلار) و توسط فردی ناشناس خریداری شد.

نام اثر: او بخشنده است , تکنیک: رنگ روغن روی بوم , تاریخ اثر سال ۲۰۰۳

كارهاي او در حراجي تابستاني كريستيز در دبي نیز بالاترين رقم فروش را به‌خود اختصاص داد. در نخستين حضور ايران در حراج‌هاي‌ جهاني، در كريستيز، اثر نقاشي‌خط احصايي متعلق به سال ۱۹۶۵ نيز با سه برابر قيمت، يعني ۲۶ هزار دلار، چكش خورد.

همچنین تابلوی دولته‌ای «محبت»، اثر محمد احصایی که در اکتبر ۲۰۱۵ در حراج کریستیز لندن ارایه شده بود،در نوزدهمین حراج تهران با برآورد قیمت ۱۰ – ۹ میلیارد تومان ارایه و با کمینه اعلام شده فروخته شد.

عنوان اثر:محبت، رنگ‌روغن روی بوم دو‌لته‌ای، هر لت ۱۴۳×۱۴۳، تاریخ اثر: ۱۳۹۲

منبع کتاب زایش مدرنیسم ایرانی نوشته علیرضا سمیع آذر